Po śmierci Chrobrego w 1025 r. na tronie polskim zasiadł jego drugi syn Mieszko II (1025-1033). Z okazji jego ślubu z Rykezą, siostrzenicą cesarza Ottona III, księżna lotaryńska Matylda podarowała (prawdopodobnie) Mieszkowi II około 1027 r. tzw. Kodeks Matyldy. Na treść księgi składa się traktat liturgiczny "Liber officiorum", poprzedzony sekwencją "Ad celebres rex cęlice" oraz listem i miniaturą dedykacyjną. Księga ta zawiera teksty w ówczesnym języku Kościoła, a więc pisane po łacinie. Poza wartością religijną, dzieło to – bogato zresztą ilustrowane kolorowymi i złotymi inicjałami – stanowi cenny przedmiot badań muzykologów, ponieważ ma na marginesie umieszczoną adnotację melodii, w niczym nieprzypominającą znanych nam nut. Są to tzw. znaki neumatyczne (od gr. neuma - 'znak'). Jest to w ogóle pierwszy zapis tego rodzaju nut neumatycznych na ziemiach polskich.
Sama sekwencja Ad celebres rex cęlice[1] jest najstarszym znanym zapisem tekstowo-nutowym, jaki znalazł się na terenie Polski, a tym samym prawdopodobnie najstarszą poświadczoną pieśnią liturgiczną wykonywaną w Polsce. Utwór znany jest z wielu rękopisów średniowiecznych, występuje w kilku odmianach narodowych i zapisywany jest w różnych redakcjach od X wieku[2].
Sekwencja składa się z 32 wersów o nieregularnej budowie. Przeznaczona była na święto Archanioła Michała. Stanowi modlitwę chwalącą Chrystusa, nawiązuje też do Boga Ojca i Trójcy Świętej. Główne treści wiążą się z chrześcijańską angelologią, a zwłaszcza z nauką o aniołach Pseudo-Dionizego. W sekwencji wymienionych jest 9 chórów anielskich. Osobno wspomniani zostali archaniołowie: Michał, Gabriel i Rafał[3].
Tekst ten to pierwsze świadectwo „wejścia" tekstu liturgicznego o św. Michale Archaniele, świadczące o początkach jego kultu w Polsce. Można powiedzieć, że od 1027 r. zaczął on być na ziemiach polskich czczony nabożeństwem liturgicznym, podczas którego śpiewana była sekwencja o niezwykłej głębi teologicznej. Wielbi ona Króla i Pana, Boga w Trójcy Osób: Ojca, Jego Syna - Słowo Wcielone, Jezusa Chrystusa - i Ducha Świętego, jak również wysławia istoty niebieskie stworzone przez Boga, według dziewięciu chórów anielskich z wymieniem po imieniu trzech archaniołów: Michała, Gabriela i Rafała, dodając chór dziesiąty – chrześcijan. Najprawdopodobniej więc cała ta przepiękna sekwencja o Bogu – Stworzycielu istot „w przestworzach i pośród siół”, aniołów i ludzi, a między nimi o „staroście nieba, przesławnym w bojach Michale” – śpiewana była w Polsce jeszcze przed przesławną Bogurodzicą. Wprawdzie Kodeks Matyldy powrócił na Zachód, zabrany przez żonę Mieszka II, lecz nabożeństwo do św. Michała Archanioła zakorzeniło się w polskim narodzie wraz z jego imieniem, dawanym nowo ochrzczonym dorosłym i niemowlętom w skali niespotykanej w porównaniu z innymi narodami.
Od zarania też chrześcijaństwa zaczęły w Polsce powstawać świątynie pod wezwaniem św. Michała Archanioła, a także ołtarze mu poświęcone lub przynajmniej obrazy czy malowidła na ścianach kościołów. I choć nie możemy się szczycić takimi sanktuariami, jak w Monte Sant’Angelo we Włoszech, Mont Saint – Michel we Francji, Sacra San Michele w Alpach, na wzgórzu Tombe w Anglii czy katedra w Brukseli, to można by zaryzykować stwierdzenie, że „pochodzenie" czci i nabożeństwa do św. Michała Archanioła w naszej Ojczyźnie sięga swoimi korzeniami do Cudownej Groty na Gargano przez dwie pokutne pielgrzymki cesarza Ottona III: na Gargano i z Gargano do Gniezna, do gronu św. Wojciecha w 1000 roku, jak również przez Kodeks Matyldy[4].
Oto tekst łaciński sekwencji Ad celebres rex cęlice i jej polskie tłumaczenie.
Ad celebres rex caelice laudes cuncta | Pangat canora caterva symphonia | Odas atque solvat contio tibi nostra | Cum jam renovantur Michaelis Inclyta valde festa | Per quae laetabunda perornatur machina mundi tota | Novies distincta pneumatum sunt agmina per te facta | Sed cum vis facis haec flammea per angelicas officinas | Inter primaeva sunt haec nam creata tua cum simus nos ultima factura sed imago tua | Theologica categorizant symbola nobis haec ter tripartita per privata officia | Plebs angelica phalanx et archangelica principans turma virtus uranica ac potestas almiphona | Dominantia numina divinaque subsellia cherubim aetherea ac seraphim ignicoma | Vos o Michael caeli satrapa Gabrielque vera dans verbi nuntia | Atque Raphael vitae vernula transferte nos inter paradisicolas | Per vos patris cuncta complentur mandata quae dat | Ejusdem sophia compar quoque pneuma una permanens in usia | Cui estis administrantia deo millia millium sacra | Vices per bis quinas bis atque quingenta dena | Centena millena assistunt in aula ad quam rex ovem centisimam | Verbigena drachmamque decimam vestra duxit supra aglamata | Vos per aethra nos per rura terrea | Pars electa harmoniae vota damus hyperlyrica cithara | Quo post bella Michaelis ultima nostra deo sint accepta auream super aram thymiamata | Quo in coaeva jam gloria | Condecantemus alleluia[5].
Na uroczystą o Królu niebieski, chwalbę,
wszystka rozśpiewana rzesza niech składa zgodne pienia
i niech nasze zgromadzenie wznosi Tobie pieśni,
gdy już znowu nadchodzą Michała święta przesławne,
który całą budowlę świata rozradowaną przystraja.
Po dziewięciokroć rozstawiają się szyki duchów przez Ciebie uczynione.
Wszak, gdy zechcesz, czynisz je ognistymi przez anielskie posłania.
Te są pośród pierwotnych, albowiem Twoimi stworzeniami
też jesteśmy my, twór ostatni, lecz Twój obraz.
Teologiczne znaki określają nam te trzykroć trójpodzielne
poprzez osobne służby: pospólstwo anielskie
i wojsko archanielskie, książęcy orszak,
Moc niebiańska i Zwierzchność z wysoka grzmiąca,
Panowania nadprzyrodzone i boskie Trony,
Cheruby podniebne i Serafiny z grzywą ognistą.
Wy, o Michale, niebieski starosto,
i Gabrielu, prawy zwiastunie Słowa,
i Rafale, życia służebniku,
przenoście nas między raju mieszkańców.
Przez was wypełniają się wszystkie przykazania Ojca,
które daje Jego Mądrość
i także równy Jej Duch w jednej trwając istocie.
Którzy jesteście Bogu włodarzami tysiąc tysięcy święte (...).
Wy pośród przestworzy my pośród siół,
cząstka dziesiąta wybrana zgodne głosy dodajmy tu na cytry grające,
gdzie po przesławnych bojach Michała
nasze Bogu niechaj będą przyjemne przy złotym ołtarzu wonie kadzielne,
gdzie współwieczna już chwała.
Wespół śpiewajmy Alleluja[6].
Ks. Krzysztof Pelc CSMA
[1] W średniowiecznej łacinie literę „ę” („e caudata”) stosowano do oznaczania „æ”.
[2] Por. Z. Ziółkowski, Michał Archanioł w Piśmie Świętym i w życiu Kościoła, Edycja Świętego Pawła, 2011, s. 110-113.
[3] https://pl.wikipedia.org/wiki/Ad_celebres_rex_c%C4%99lice, dostęp [17.01.2021].
[4] Por. Z. Ziółkowski, dz. cyt., tamże.
[5] http://cantusindex.org/id/ah53190,dostęp [17.01.2021].
[6] Z. Ziółkowski, dz. cyt., tamże.
